Báo cáo về hoàn thiện thể chế pháp luật về Phòng chống tham nhũng trong hoạt động tư pháp để góp phần bảo đảm lợi ích cho hoạt động kinh doanh tại Việt Nam của nhóm nghiên cứu đã chỉ rõ nguy cơ tiêu cực, tham nhũng ngay trong việc tiếp nhận đơn khởi khiện, hoặc yêu cầu giải quyết vụ việc dân sự. Đây là giai đoạn đầu tiên của quá trình tố tụng khi người dân, doanh nghiệp chính thức yêu cầu Tòa án bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp. Ngược lại, Tòa án cũng chính thức xác nhận có hay không việc thụ lý vụ việc. Vì vậy, giai đoạn này rất quan trọng, việc thẩm phán được giao thụ lý thực thi đúng đắn quyền hạn luật định của mình mang tính quyết định. Thẩm phán có thể gây khó khăn cho người dân, doanh nghiệp để được Tòa án thụ lý giải quyết vụ việc, hoặc cung cấp thông tin cho bên bị đơn, cá nhân, tổ chức có liên quan với mục đích “vòi vĩnh”.

Theo nhóm nghiên cứu, vụ việc có thể không được thụ lý giải quyết hoặc mất nhiều thời gian, công sức để được thụ lý. Điều này ảnh hưởng rất lớn đến hoạt động kinh doanh của người dân, doanh nghiệp khi quyền, lợi ích hợp pháp không được bảo vệ một cách kịp thời hoặc làm phát sinh chi phí không chính thức. Khâu nhận đơn là giai đoạn dễ nảy sinh các vấn đề tiêu cực trong hoạt động công vụ của cán bộ Tòa án. Việc quy định không chặt chẽ tạo ra nhiều “khoảng hở” cho hành vi tham nhũng. Chính việc phân công trách nhiệm không rõ ràng giữa người có trách nhiệm trong tòa án trực tiếp nhận đơn và thẩm phán thụ lý dẫn đến tình trạng thẩm phán lựa chọn các vụ án để thụ lý, nếu vụ án đó dễ giải quyết thì nhận, còn không dễ giải quyết thì hẹn đương sự quay lại để thẩm phán tiếp nhận.

Phát biểu tại hội thảo, PGS. TS Trần Văn Độ - nguyên Phó Chánh án Tòa án nhân dân Tối cao, Đại biểu Quốc hội khóa XIII - đã thẳng thắn cho rằng, chính việc phân công thẩm phán hiện nay của ta không khách quan mà chủ quan theo phân công của Chánh án. Việc quy định giao Chánh án phân công thẩm phán trong công tác xét xử cũng là kẽ hở cho tham nhũng, bởi Chánh án sẽ chọn những thẩm phán dễ bảo, dễ nghe theo ý của mình. Mà đằng sau nó là “một vấn đề”.  “Trong khi ở nước ngoài phân công thẩm phán bằng hình thức bấm nút, tức là bấm phải nút nào thì xử vụ đó thì mới độc lập. Chứ hiện ở ta, thụ lý và xét xử là một, cho nên đương sự chỉ cần theo từ lúc thụ lý là đi đến cuối cùng vụ án,  còn ở nước ngoài bộ phận thụ ký khác với bộ phận xét xử để không tạo điều kiện cho đương sự bám theo. Như thế vừa độc lập và kiểm soát lẫn nhau”- ông Độ nói.

Đưa ra giải pháp khắc phục tình trạng tham nhũng trong lĩnh vực tư pháp, ông Độ cho rằng, phải đảm bảo độc lập của thẩm phán, độc lập ngay trong nội bộ Tòa án; đương sự và người tham gia tố tụng. Cho nên Bộ quy tắc ứng xử của Tòa án phải quy định rõ. “Cần áp dụng công nghệ thông tin, luật sư, người dân chuyển đơn đến Tòa án qua con đường công văn, điện tử chứ không phải gặp mặt. Có khi cán bộ bản chất không tiêu cực nhưng khi gặp riêng lại xảy ra tiêu cực. Cho nên, cần những quy định để phòng tránh xảy ra tiêu cực.” - Ông Độ cho hay.

Còn ông Võ Văn Dũng - Ủy viên Trung ương Đảng, Phó Trưởng Ban Thường trực Ban Nội chính Trung ương - cho rằng, Phòng chống tham nhũng là nhiệm vụ quan trọng của mỗi quốc gia, trong đó có Việt Nam. Tòa án là cơ quan tư pháp, xét xử, bảo vệ công lý, quyền và lợi ích hợp pháp của người dân, tổ chức, doanh nghiệp. Hoạt động Phòng chống tham nhũng trong ngành Tòa án là hết sức quan trọng, là trọng tâm trong công tác Phòng chống tham nhũng vì sai sót có thể làm phát sinh chi phí, làm ảnh hưởng đến hoạt động sản xuất kinh doanh trong các tranh chấp dân sự, kinh tế với nhau, hay tranh chấp có yếu tố nước ngoài. Cho nên cần có chính sách để bảo vệ, đề cao trách nhiệm pháp lý bởi phòng chống tiêu cực, tham nhũng là vấn đề rất cấp thiết, nhất là Việt Nam là thành viên tích cực tham gia Công ước của Liên hợp quốc về Phòng chống tham nhũng. Do vậy cần hoàn thiện thể chế, quy định pháp luật để tránh nguy cơ phát sinh tiêu cực trong hoạt động của Tòa án, để bảo đảo lợi ích kinh doanh của Việt Nam.