Tết Đoan Ngọ (ngày 5 tháng 5 âm lịch) là ngày Tết truyền thống, đã tồn tại từ lâu trong văn hóa dân gian phương Đông, trong đó có Việt Nam. Đoan có nghĩa là mở đầu, còn Ngọ là khoảng thời gian từ 11 giờ trưa tới 1 giờ chiều. Do đó, lễ cúng và ăn Tết Đoan Ngọ thường vào buổi trưa, trước khi kết thúc giờ Ngọ.

Tại Việt Nam, Tết Đoan Ngọ còn được gọi với tên khác là Tết giết sâu bọ. Vào ngày này, người dân sẽ phát động phong trào bắt sâu bọ, tiêu diệt bớt các loài gây hại cho cây trồng trên vườn tược, cánh đồng...

Tùy theo từng vùng miền Bắc - Trung - Nam mà mâm cỗ cúng Tết Đoan Ngọ thường có các món ăn, bánh trái khác nhau. Tuy nhiên, mâm cúng đều có hương, hoa, vàng mã, trái cây tươi, cơm rượu nếp.

Mâm cúng miền Bắc thường không thể thiếu bánh gio với mật mía, một số trái có vị hơi chua như vải, mận... Người dân miền Trung thường cúng các món làm từ vịt vào ngày này, cùng với các loại chè, bánh tráng vừng... Còn mâm cỗ cúng của người miền Nam luôn có bánh ú tro, với nhiều loại bánh khác như bánh bá trạng, xôi gấc, xôi vò...

Những điều cần lưu ý khi cúng Tết Đoan Ngọ

Theo sách Văn khấn toàn tập, nên cúng Tết Đoan Ngọ vào đúng chính Ngọ (12 giờ trưa ngày 5.5 âm lịch). Nếu không thể cúng đúng giờ, người dân chỉ cần thắp hương, cúng lễ và buổi sáng, không nên vượt quá giờ Ngọ. 

Khi làm lễ cúng, gia chủ cần ăn mặc gọn gàng, nghiêm túc, có thể xem lịch chọn giờ tốt để dâng hương, đọc văn khấn. Thực phẩm cúng lễ phải sạch, tươi, ưu tiên đặc sản gần gũi với quê hương hoặc gia đình có sẵn. Không nên ăn trước khi cúng mà phải đợi khi cúng xong, cả nhà sum vầy bên mâm cỗ.

Ngày này, nhiều gia đình sẽ có phong tục tắm nước lá để thanh tẩy cơ thể, giết sâu bọ bằng cách ăn cơm rượu, vải, mận... Bên cạnh đó, để tránh xui rủi, người dân từ xưa đã có các kiêng kị như: không vứt giày dép lộn xộn (vì trong tiếng Hán giày dép là "tà"), kiêng đánh rơi hay chi tiền vào việc không xứng đáng, không mua vật phẩm có hình thù kỳ lạ vì có thể gặp vận trình trắc trở...

Cúng Tết Đoan Ngọ trong nhà hay ngoài trời? 

Xưa kia, nhiều nơi ở Việt Nam cúng Tết Đoan Ngọ cả ở trong nhà và ngoài sân. Cúng ngoài trời có ý nghĩa cảm tạ trời đất, thần phật phù hộ cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, gia đình bình an, may mắn, vạn sự như ý. Còn cúng ở trong nhà nhằm cảm ơn tổ tiên che chở cho con cháu khỏe mạnh, tốt lành.

Tuy nhiên ngày nay, vì điều kiện không cho phép, hầu hết các gia đình chỉ làm một mâm lễ cúng trong nhà. Điều này không làm giảm ý nghĩa của nghi lễ, vì quan trọng nhất là gia đình, con cháu thành tâm lễ bái, hướng thiện.