Nghệ thuật rửa ảnh trong buồng tối
Ông Nguyễn Minh Nhật (sinh năm 1954, ở Lai Xá) chia sẻ, làng Lai Xá xưa có tên gọi khác là Kẻ Sai, là một ngôi làng cổ có truyền thống làm nghề nhiếp ảnh đến nay đã hơn 130 năm. Những bức ảnh được người thợ ở Lai Xá chụp luôn có nét độc đáo riêng và mang giá trị của thời gian, cầu kỳ trong từng công đoạn. khi đã rửa thành ảnh, người thợ sẽ cho vào nước ngâm để những tạp chất của thuốc ảnh bay đi, chỉ còn tinh chất ở lại giúp cho bức ảnh thêm bền màu hơn. đó, tiếp tục dán khoảng 2 đến 3 tấm kính lên ảnh đã rửa rồi mới đem phơi ngoài trời cho đến khi những miếng kính tự rơi là hoàn tất.
Những hiện vật do người dân Lai Xá thu thập được để xây dựng bảo tàng nhiếp ảnh đã phần nào thể hiện được quy trình làm ảnh thủ công tiêu biểu ở thế kỷ 19, 20: Một căn buồng sơn tường đỏ đặt chai lọ hoá chất tráng film và chiếc máy rọi thời xưa bên cạnh tấm chân dung khổ lớn của ông “vua buồng tối” - thợ ảnh lừng danh một thời Phạm Thành. Bên cạnh đó là không gian trưng bày những bộ sưu tập máy cổ như Canon QL, Exa, Praktica...và cả tấm phim ướt (wet plate) đã phai màu theo thời gian.
Tự hào về truyền thống của làng, ông Nhật kể, thời kháng chiến chống Pháp, kháng chiến chống Mỹ cứu nước, do nhu cầu chụp ảnh của lớp lớp thanh niên, gia đình tăng cao nên công việc thợ ảnh ở Lai Xá cũng có phần khấm khá. Thanh niên đi nhập ngũ, thanh niên xung phong, ai cũng mong muốn có tấm ảnh làm kỉ niệm với gia đình, bạn bè, người thân. Theo ông Nhật, trước kia, hợp tác xã ảnh Lai Xá nằm cạnh nhà ga Yên Viên, có thời điểm cứ 6h sáng là người dân bắt đầu xếp hàng chụp ảnh. Những bức ảnh được chụp không chỉ để lưu giữ lại khoảnh khắc thường nhật của người dân mà nó còn mang đậm màu giá trị của thời gian, của lịch sử...
Trong tư liệu cũ của làng cũng ghi chép lại, năm Ất Sửu (1865), cụ Đặng Huy Trứ được triều đình nhà Nguyễn cử đi sứ sang Trung Quốc với nhiệm vụ là sứ giả, nắm bắt tình hình của các nước phương Tây. Thấy kỹ thuật nhiếp ảnh của người Anh rất tiến bộ nên cụ đã nhờ người mua các dụng cụ, máy móc và từ đó học cách chụp ảnh. Năm 1869, khi về nước, cụ Trứ đã khai trương hiệu ảnh mang tên Cảm Hiếu Đường, đây là sự kiện được coi là “mốc son” khai sinh ra nghề nhiếp ảnh ở Việt Nam thời bấy giờ.
Tuy nhiên Cảm Hiếu Đường chỉ tồn tại vỏn vẹn trong 4 năm, cụ Đặng Huy Trứ phải dời đi vì quân Pháp đã nhanh chóng tràn vào đánh chiếm Hà Nội (năm 1873) và ngược lên miền núi cùng lãnh tụ nghĩa quân là Hoàng Kế Viêm rồi không may qua đời. Nhiếp ảnh Việt Nam vừa khai sinh đã nhanh chóng bị lụi tắt. Đến năm 1890, cụ Nguyễn Đình Khánh (quê ở làng Lai Xá) được người chú ruột đỡ đầu cho ra Hà Nội học nghề ảnh tại hiệu Du Chương của người Hoa. Với trí thông minh và sự nhạy bén, chỉ 2 năm, cụ Khánh đã học được nghề ảnh và mở hiệu mang tên Khánh Ký trên phố Hàng Da (Hà Nội).
Thấy nghề có cơ hội phát triển, cụ Khánh đã trở về quê hương truyền nghề cho nhân dân trong làng và trở thành “ông tổ” nghề nhiếp ảnh ở Lai Xá. Nắm bí quyết và thành thạo trong kỹ thuật chụp ảnh, các tay máy làng Lai Xá cứ đều đặn tiếp nối, họ có thể chụp ảnh trong mọi điều kiện thời tiết mà độ bắt sáng vẫn đều, đẹp. Từ kỹ thuật phóng ảnh đen trắng, chấm ảnh thật mịn, sửa phim, tô màu đạt đến trình độ thượng thừa mà ngay cả công nghệ hiện đại thời bấy giờ cũng khó lòng sánh kịp.
Nghề ảnh ở Lai Xá đã từng bước tạo lập được thương hiệu và đẳng cấp riêng. Theo thống kê, ở Hà Nội có khoảng 40 hiệu ảnh, thì trong đó hiệu ảnh do người Lai Xá làm chủ chiếm đến 33 hiệu với những tên tuổi vang danh một thời như: Kim Lai, Mỹ Lai, Vạn Hoa, Thủ đô ảnh viện, Central, Aubella, Duy Tân... Học trò của cụ Khánh Ký này đến nhiều tỉnh khác trên cả nước để mở cửa hiệu, thậm chí còn mang nghề sang tận bên Lào, Campuchia, Myanmar, Trung Quốc, Pháp, Đức...
Lưu giữ nét đẹp làng nghề
Với bề dày lịch sử khoảng 130 năm, người dân làng Lai Xá đã và đang từng bước gìn giữ và phát huy những giá trị truyền thống mà thế hệ cha ông đi trước đã để lại. Thời đại công nghiệp hóa - hiện đại hóa, những tiệm ảnh hiện đại không ngừng tranh đua mọc lên nhưng tiệm ảnh Lai Xá cũng đã nhanh chóng bắt kịp xu hướng phát triển của công nghệ số, đồng thời vẫn gìn giữ những giá trị riêng của làng nghề đã có niên đại hơn một thế kỉ qua. Cùng với Bảo tàng Nguyễn Văn Huyên, Gallery Nguyễn Anh Tuấn, Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá với những cuộc triển lãm ảnh được tổ chức thường niên... đó là chất “quặng” vốn có về di sản văn hóa truyền thống để Lai Xá tiếp tục bảo tồn và phát triển, trở thành một địa điểm du lịch hấp dẫn đối với du khách trong và ngoài nước.
Ông Nguyễn Văn Thắng (sinh năm 1948, Chủ tịch Hội Nghệ thuật nhiếp ảnh làng Lai Xá) cho biết, hàng năm, vào ngày 15.2 (âm lịch) những người con Lai Xá đang làm ăn sinh sống trên mọi miền đất nước đều trở về quê hương để ôn lại truyền thống nghệ thuật nhiếp ảnh của làng. Người dân Lai Xá, ai cũng mong muốn thế hệ trẻ về biết tới và trân trọng truyền thống tốt đẹp này.
“Bây giờ, công nghệ phát triển, chỉ cần có điện thoại thông minh hầu như ai cũng chụp ảnh. Nhưng ở Lai Xá thì thói quen chụp ảnh vào những ngày lễ quan trọng trong năm vẫn được người dân ở đây gìn giữ như một nét đẹp vốn có. Để bảo tồn và phát triển làng nghề, ở Lai Xá cũng đã thành lập các Câu lạc bộ nhiếp ảnh Nguyễn Đình Khánh, xây dựng Bảo tàng nhiếp ảnh với mục đích tiếp nối, bảo tồn và phát triển nghệ thuật nhiếp ảnh truyền thống của làng” - ông Thắng nói.