Cuộc sống giữa đại ngàn...
Trên cái không gian xanh ngát của núi rừng, cuộc sống của các tộc người bản địa Tây Nguyên là sự luân canh trên một phạm vi nhất định, cùng với việc tổ chức không gian buôn làng theo những quy định khắt khe của luật tục. Dần với thời gian, không gian Tây Nguyên trở thành miền đất màu mỡ cho những tìm hiểu về đời sống tộc người, về văn hóa truyền thống của những cộng đồng gắn chặt cuộc đời mình vào chu kỳ nông nghiệp hỏa canh. Và rồi, khi họ vừa đoạn tuyệt với những biểu hiện của đời sống nguyên thủy trong một quá khứ chưa xa, nơi này đã trở thành một bảo tàng sống dân tộc học thực thụ.
Nước có nguồn - người có buôn, câu nói hàm nghĩa ví von nhưng lại ẩn chứa bên trong rất nhiều ý nghĩa. Sinh tồn trên khu vực với hai mùa nắng, mưa phân chia rõ rệt, nước thực sự quý giá. Hình ảnh quả bầu khô đựng nước hay cất giữ hạt giống, có thể nói rằng, đấy là tất cả những gì có thể để nhận diện văn hóa Tây Nguyên. Con người cũng thế, bởi những chi phối của hình thái tổ chức, cuộc sống của họ luôn song hành cùng với những thịnh suy của buôn làng, một cuộc sống “cộng sinh - cộng cảm và cộng mệnh” trên rất nhiều phương diện.
Như với tộc người Ê Đê, một đứa trẻ, ngay từ khi mới sinh ra, nghi lễ thổi tai được tiến hành như một hình thức bắt buộc, phải sau khi thổi tai, đứa trẻ mới nghe được, hiểu được và có những cảm thông đối với cộng đồng, rồi một hạt muối mặn được nếm trải như cách để đứa trẻ ấy hiểu được sự quý giá của nguồn sống. Nhiều, rất nhiều những nghi lễ diễn ra sau đó khi đứa trẻ trưởng thành, lập gia đình, sinh đẻ con cái..., cho đến lúc mất đi - về lại với rừng, trong vòng quay của chu kỳ vòng đời. Hoặc những lễ tiết liên quan đến chu kỳ nông nghiệp hỏa canh như phát rẫy, gieo hạt..., mừng lúa mới, làm nhà mới... đều gắn với cộng đồng, vì sự phồn thịnh của cộng đồng. Và như một thực thể cộng sinh, loại hình diễn xướng sử thi trong những nghi lễ này luôn là phần không thể thiếu.
... với những con người hát kể sử thi
Khan của người Ê Đê, H’ri của người Ja rai, Ot N’trong của người M’nông, hay H’amon của người Ba Na... là những tên gọi khác nhau của mỗi cộng đồng dành cho kho tàng sử thi của họ. Những Dam San, Khinh Du, Dam Di..., những Dăm Phu, Gi Dông, Jing Chơ Ngă, Xinh Nhã..., những Xing chion, Xing Chơ Nhiếp... là những bản trường ca về cuộc sống, phong tục tập quán, về khát vọng tự do, về tình yêu đôi lứa..., về sự hùng mạnh và giàu có của buôn làng. Những tộc người bản địa Tây Nguyên, họ chính là những con người du ca trên miền đất đỏ. Người Tây Nguyên, như tự bao đời vốn thế, cuộc sống của họ là tất cả những gì lấy ra từ rừng, không dư thừa và cũng không thiếu thốn.
Có thể nói rằng, nhiều buôn làng trên khu vực Tây Nguyên đã thay đổi kết cấu lẫn tính chất trong bối cảnh xã hội hiện đại. Nhưng đây đó vẫn còn rất nhiều những bến nước tuyệt đẹp được duy trì theo kết cấu truyền thống. Ngoài việc là nơi kết tụ tri thức bản địa của cộng đồng trong vấn đề khai thác nguồn nước, nơi đây còn là không gian diễn xướng sử thi trong nghi lễ cúng bến nước - một trong những nghi lễ quan trọng trong đời sống của người Tây Nguyên.
Và ngôi nhà dài cũng thế. Chiếc K'pan, bên bếp lửa, hay bên chiếc ché rượu cần... là những không gian sống ấn tượng của sử thi.
Tính chất của sử thi là những câu hát vần, là đối đáp, là ứng biến linh hoạt, bởi sự chi phối của không gian thể hiện, của bối cảnh..., và cả của trí nhớ người hát kể. Dưới một giác độ, sử thi chính là sự “bày ra” của người kể trên một cốt chuyện có sẵn, và sự “bày ra” một cách ấn tượng, vẫn tùy thuộc vào tài trí của người hát kể để cuốn hút người nghe.
Cũng chính vì thế, một trong những đặc điểm của loại hình diễn xướng này là sự lặp lại của nhiều trường đoạn. Lặp lại để người nghe cảm thụ, lặp lại để người nghe ghi nhớ..., lặp lại cũng chính là cách thức truyền dạy sử thi cho lớp trẻ theo lối tư duy của cộng đồng tộc người.
Nhiều người trẻ thích thú với sử thi nói rằng, khó học, khó nhớ, bởi ngôn từ của sử thi là ngôn từ cổ, loại từ ngữ hiếm khi được sử dụng trong xã hội hiện đại. Nhưng chính bởi việc nghe lặp lại, dần dần họ nhìn thấy được cái hay trong ngôn từ, dần hiểu được nội dung và dần dần có thể hát kể. Họ, là những con người kế thừa và nuôi dưỡng vốn quý của cộng đồng hôm nay.
*** Trong không gian ấm cúng của ngôi nhà dài, bên ánh lửa bập bùng, bên dãy ché Tuk, ché Tang... đầy rượu sẵn sàng cuộc say, tiếng Gol réo rắt, tiếng Đĭng năm, Đĭng vuốq, Đĭng tak ta... vút cao, đệm nhịp cho câu hát vần của người hát kể, những người trẻ háo hức lắng nghe, say đắm, mê mãi. Trong tâm trí họ, lấp đầy hình ảnh ngôi làng của một thời kiêu hãnh, ẩn nấp giữa đại ngàn ngát xanh, hình ảnh Dam San anh hùng của họ vẫy vùng, cố gắng chống lại tục cuê nuê (nối dây), đánh bại những M’tao thù địch gây hấn; hình ảnh kiêu hùng của chàng Dam Di trong các trận thủy chiến; hay chàng Xinh Nhã đánh bại kẻ thù giữ lấy sự bình yên cho buôn làng. Họ sống với những hồi tưởng, những hình ảnh dung dưỡng mạch tinh thần giữa nhộn nhịp phố thị của miền đất đỏ bazan thời hiện đại.
Tây Nguyên là thế, con người Tây Nguyên là thế, thâm trầm như như đất, dữ dội như dòng thác, thẳng như cây rừng.