1. Đi vài ngày trong rừng, họ lấy được đầy gùi, cõng ật ưỡng xuống núi. Một anh người Mông bảo: “Có người bên Tàu sang, mang cái củ này bảo bên Tàu đói quá, nhờ vào rừng tìm cho củ khoai loại như con rết này để về ăn, thế là tao đi nhổ thôi. Cả bản đi nhổ, ngày có khi được cả tấn”. Ông Trần Ngọc Lâm, thường gọi là “người rừng”, vì thời điểm đó ông sống ở trong hang đá trong rừng Hoàng Liên Sơn để tự chữa bệnh, cười bảo: “Toàn là sâm quý đấy. Người Tàu sợ gọi là sâm thì dân đòi giá cao, nên cứ gọi là khoai núi, thì mua được giá rẻ”. Khi đó, loại “khoai lang núi” này có giá chỉ 200.000 đồng/kg.
Sau tiếp xúc với một số đầu mối buôn dược liệu, tôi mới biết đó là sâm tiết trúc, sâm đốt trúc, dân gian gọi là tam thất hoang. Người Trung Quốc bảo rằng, có nhiều loại sâm tiết trúc, nhưng giá trị không chênh nhau nhiều. Từ loại tiết trúc mọc ở dãy Hoàng Liên Sơn, đến Lào, tận núi Ngọc Linh, giá trị không khác nhau mấy và người Trung Quốc thu mua theo giá chung. Có những thời điểm giá lên cao, cũng là do Trung Quốc gom giống; có thời điểm xuống thấp, là nhu cầu nội địa họ đáp ứng được.
Ngày đó, ông Trần Ngọc Lâm, khi hái dược liệu ở độ cao hơn 2.000m trong rừng Hoàng Liên Sơn, đã nhổ được một củ sâm khổng lồ, đếm được tới mấy trăm đốt. Đường xa, củ sâm lại to quá, dài loằng ngoằng, không vác nổi, vả lại, khi đó nó không có giá trị nhiều, nên ông bẻ ra từng khúc, cho vào balo cho gọn, đem về phân phát cho mỗi người một ít, còn lại phơi khô ngâm rượu. Mặc dù củ sâm có tới mấy trăm đốt, nhưng không có nghĩa là nó có tuổi tới mấy trăm năm, mà có thể chỉ vài chục, hoặc trăm năm tuổi. Bởi, củ sâm đó ra nhiều nhánh, các nhánh cùng mọc đốt và sinh trưởng thành các thân khác nhau.
Càng đi rừng nhiều, tìm hiểu nhiều, tôi nhận thấy sâm tiết trúc là loại thảo dược cực kỳ giá trị. Tiếc rằng, chúng đã bị nhổ gần như sạch bách bán sang Trung Quốc. Và, sang Trung Quốc, mới thấy những trang trại trồng sâm tiết trúc trải dài hết dãy núi này đến dải núi khác, mênh mông bát ngát, cung cấp cho cả thế giới sử dụng.
Trong dòng sâm tiết trúc, hiện tại, đắt nhất là loại mọc ở núi Ngọc Linh, gọi là sâm Ngọc Linh, ở địa phận Quảng Nam và Kon Tum. Loại tự nhiên, quý ngang nhau là mọc ở bên Lào, cũng thuộc dải núi Ngọc Linh, bởi nó cùng địa hình, địa chất, khí hậu. Những củ sâm trồng ở dãy núi này có giá trên dưới 100 triệu đồng/kg, còn sâm tự nhiên lên đến cả tỉ đồng/kg củ to. Những thế hệ lớn tuổi sống ở dãy núi Ngọc Linh, khi trồng và khai thác sâm Ngọc Linh, vẫn gọi chúng là sâm đốt trúc, hoặc sâm tiết trúc.
Dược sĩ Đào Kim Long, người phát hiện ra sâm Ngọc Linh, cũng từng nói rằng, khi ông được giao nhiệm vụ tìm kiếm sâm ở khu 5 để phục vụ quân đội tại chỗ, ông đã hét lên sung sướng khi tìm thấy “sâm Lào Cai” ở dãy núi này. Điều đó có nghĩa, sâm tiết trúc ở Lào Cai đã được người xưa tìm hiểu, nghiên cứu và coi nó là sâm quý.
Tuy nhiên, bản thân tôi cùng nhiều người sưu tầm sâm đã thử nghiên cứu, kiểm định chất lượng, thì nhận thấy, một loại sâm tiết trúc ruột đen ở dãy Hoàng Liên Sơn thuộc địa phận Lai Châu có hàm lượng Saponin tổng hợp cao hơn sâm ở núi Ngọc Linh, thậm chí cao gấp đôi mức định lượng trung bình sâm trồng ở núi Ngọc Linh. Chính vì thế, trên thị trường nhiều năm qua, loại sâm ở Lai Châu thường được đem vào Ngọc Linh để bán với thương hiệu sâm Ngọc Linh. Hiện tại, loại sâm này có giá trung bình khoảng 100 triệu/kg. Loại củ hoang dã, củ lớn, rất khó định giá, thậm chí đến cả tỉ đồng/củ độ 7-8 lạng.
2. Loại sâm tiết trúc có giá trị thứ 2, là loại mọc ở một quả núi giữa huyện Na Hang và Lâm Bình (Tuyên Quang). Suốt mấy năm qua, rộ lên chuyện người dân ở hai huyện này vào rừng lần tìm, nhổ sạch sẽ không còn một mống sâm tiết trúc nào. Giá bán kém một chút sâm Ngọc Linh, loại nhỏ 40-50 triệu đồng/kg, loại củ to cả trăm triệu đồng/kg. Tò mò với chuyện sâm xuất hiện ở Tuyên Quang, tôi lên xã Sinh Long (Na Hang) tìm hiểu, thì biết, mấy chục năm trước, có mấy bản người Dao sống ở trong rừng già, mang giống sâm từ Trung Quốc về trồng làm thuốc. Họ trồng trong vườn, trên nương, trong rừng, bất cứ chỗ nào gieo trồng được là rải hạt, để nó tự mọc, tự sinh.
Thế rồi, khoảng 30 năm trước, Nhà nước có chính sách hạ sơn, vừa bảo vệ rừng già, vừa tạo điều kiện sống tốt hơn cho những bản người Dao này. Ruộng nương bỏ hoang, những cụm sâm tiết trúc cứ tự ra hoa, kết trái, tự sinh trưởng. Thi thoảng, họ lại đi bộ cả ngày về bản, nhổ vài kg, đem xuống chợ bán với giá vài trăm nghìn/kg. Đùng một cái, giới buôn bán dược liệu phát hiện đó là sâm quý, thổi lên là sâm Ngọc Linh, bán giá vài chục triệu đồng. Thế là toàn dân trong vùng vào rừng, bới đất, lật lá tìm sâm, nhổ sạch bách không còn một mầm mống nào nữa. Loại sâm quý ở Tuyên Quang chính thức tuyệt chủng.
Mới đây, một loài sâm tiết trúc, hình dáng, mùi vị khá tương đồng với sâm đốt trúc Tuyên Quang được phát hiện có nhiều ở vùng Đắk Lắk và Lâm Đồng trên độ cao hơn 1.000m, cũng được đồn thổi và giả mạo sâm Ngọc Linh bán rất đắt. Người bình thường khó có thể phân biệt được chúng với loại tiết trúc Ngọc Linh. Chỉ có những chuyên gia hoặc người sưu tầm sâm lâu năm mới có thể phân biệt được qua việc xem xét kỹ hình dạng và mùi vị. Chúng có vị ít đắng và nhạt hơn sâm tiết trúc Ngọc Linh và Lai Châu. Xét nghiệm loài sâm này, hầu như không có saponin MR2, hoặc có thì hàm lượng rất thấp.
Dải Tây Côn Lĩnh cũng có một dòng sâm tiết trúc khá tốt. Thân chúng nhỏ như cái đũa, ruột tím pha trắng, pha vàng nhạt, ăn giòn sần sật, rất bổ dưỡng. Tuy nhiên, dãy núi khá nhỏ, lại nằm ngay Trung Quốc, nên nó nhanh chóng tuyệt chủng.
3. Về dòng sâm tiết trúc, có lẽ đa dạng chủng loại nhất là ở dãy Hoàng Liên Sơn - dãy núi hùng vĩ nhất Việt Nam. Nơi đây, xuất hiện gần như đầy đủ các dòng sâm tiết trúc, từ sâm vũ diệp, ruột trắng, ruột vàng, ruột tím, ruột đen, ruột củ trộn lẫn cả 3 màu: Trắng, vàng cát, tím... Trong số đó, quý hiếm nhất là loại sâm tiết trúc ruột tím đậm gần như đen ở sườn tây dãy Hoàng Liên Sơn thuộc đất Lai Châu.
Giờ đây, khoảng chục dòng sâm tiết trúc quanh dãy Hoàng Liên Sơn, đã bị nhổ gần như sạch sẽ. Khi người Việt nhận ra giá trị của nó, thì cũng là lúc nó đã sạch bóng rừng già. Giá sâm giờ cao hơn Trung Quốc rất nhiều, nên có lẽ phần lớn sâm tiết trúc (tam thất hoang) có mặt ở thị trường Việt Nam là của Trung Quốc. Người Trung Quốc trồng sâm rất giỏi, kỹ thuật canh tác đã trải 500 năm, nên sâm lớn rất nhanh, giá trị không thể so sánh với loại mọc hoang dã trong rừng Việt Nam. Ngay cả sâm tiết trúc dòng Ngọc Linh, người dân ở các châu như Kim Bình, Hồng Hà, Vân Sơn thuộc tỉnh Vân Nam cũng đã trồng rất nhiều và bán tràn lan ở Việt Nam với giá rất cao. Có thể nói, không ít sâm Ngọc Linh bán ở Việt Nam có nguồn gốc từ Trung Quốc, vào Việt Nam qua các cửa khẩu tiểu ngạch ở Lai Châu.
Qua tìm hiểu, tôi được biết, các dòng sâm quý này, người Trung Quốc thu mua giống từ Lai Châu, rồi nhân giống, gieo trồng. Thậm chí, nguồn giống (cây giống và hạt) đã được nhập từ Trung Quốc vào dãy Ngọc Linh để trồng. Chúng có gần đủ các đặc tính, hoạt chất của sâm Ngọc Linh, nên làm giả sâm Ngọc Linh hoàn hảo. Nói là làm giả sâm Ngọc Linh, nhưng nó chỉ không được trồng ở núi Ngọc Linh, chứ rõ ràng nó là sâm tiết trúc dòng Ngọc Linh. Thậm chí, một số nhà nghiên cứu ở Viện Dược liệu còn ngỡ ngàng, khi hàm lượng saponin chính MR2 của loại sâm Lai Châu trồng ở Trung Quốc lại cao bất thường. Nhiều khả năng, trình độ cách tác, chăm bón của họ là siêu đẳng, hoặc loài sâm này rất hợp với đất và khí hậu ở vùng Vân Nam, nơi tiếp giáp với Lai Châu, Lào Cai.
4. Viết đến đây, lại thêm đáng tiếc, là bởi, đây là loại dược liệu rất quý, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã gọi là “Quốc bảo Việt Nam”, nhưng chúng ta lại đang tự làm giảm giá trị của nó bởi gọi tên theo chỉ dẫn địa lý. Như đã nói ở trên, hồi dược sĩ Đào Kim Long tìm ra sâm trên núi Ngọc Linh, ông đã hét lên sung sướng, bởi đã tìm thấy loài sâm có ở Lào Cai. Tức là, ý ông, đã tìm thấy cây sâm Lào Cai ở núi Ngọc Linh. Tên khoa học của nó là Sâm Việt Nam. Cái tên Sâm Việt Nam vừa rộng, vừa thể hiện được thương hiệu quốc gia, lẽ ra phải nên dùng rộng rãi. Giống như cùng là nhân sâm, nhưng nó có tên sâm Triều Tiên, sâm Trung Quốc, mới thể hiện được giá trị. Việc gọi là sâm Ngọc Linh, là tự giới hạn thị trường cho loại sâm quý này.
Bản thân tôi, cũng có nhiều lần vào các vùng trồng sâm ở Trà My (Quảng Nam) khảo sát cùng các doanh nghiệp, để tìm đất trồng sâm. Tuy nhiên, việc trồng sâm rất khó khăn. Người dân trong đó khá khép kín, không thích người lạ xâm nhập. Họ sợ mất mát, lộ vị trí vườn sâm. Cây sâm có giá trị rất cao, nhưng kỹ thuật canh tác thủ công rất kém, nên sản lượng rất thấp.
Ngoài ra, người trồng sâm chịu đủ các loại rủi ro. Thiệt hại nhiều nhất là do chuột. Có những gia đình bị chuột ăn sạch vườn sâm. Thiệt hại lớn thứ hai, là bị trộm cắp. Sâm trồng giữa rừng, thời gian thu hoạch quá lâu, không thể trông nom quanh năm suốt tháng được, nên sểnh ra là mất. Đồng bào phải cấm rừng, cắm chông, giăng bẫy để bảo vệ vườn sâm, nên khách lạ chẳng khác gì kẻ thù. Cũng vì những lý do đó mà việc đầu tư phát triển trồng sâm là cực kỳ khó khăn và không ít rủi ro.
Tỉnh Lai Châu vô cùng rộng lớn, rừng núi trùng điệp, dãy Hoàng Liên Sơn dài cả trăm cây số ngất ngưởng trời xanh. Nơi đó, mọi điều kiện đều phù hợp với cây sâm tiết trúc, loại rẻ nhất có giá 5-10 triệu đồng/kg, loại đắt nhất có giá tới cả tỉ đồng/kg. Giống sâm bản địa vẫn có trong rừng, thậm chí giống cực nhiều đang được ươm bên Trung Quốc, tại sao lại không có doanh nghiệp nào đầu tư trồng loại dược liệu đầu bảng quý này? Mọi cơ hội đều nhường hết cho Trung Quốc? Nếu trồng khắp Lai Châu và Ngọc Linh, với thương hiệu sâm Việt Nam, chẳng phải sẽ tăng được sản lượng rất nhiều, phục vụ được rộng rãi người dân, và xuất khẩu được thì rất tốt?
(Còn nữa)