Chương trình chuyển động 24h, VTV1 trưa 6.8 thông báo, bé gái 10 tháng tuổi, ở An Giang, nhập BV Nhi đồng TP CM ngày 18.7, hôm nay đã qua được nguy kịch, bỏ thở máy. Bé vào BV An Giang sau 7 ngày sốt cao, ho từng cơn. Điều trị KS hơn 10 ngày, vẫn sốt cao liên tục, xuất hiện thêm tràn mủ màng phổi (MP) gây khó thở, phải đặt nội khí quản trợ thở, dẫn lưu mủ MP, chuyển về TPHCM. Khám tổng thể thấy toàn trạng rất xấu: Dịch khoang MP dày 1,4cm, có lỗ rò thực quản vào khoang MP phải, nhiễm trùng huyết và nhiễm nấm huyết nặng (một trong 4 bệnh cảnh này đã là rất nặng). Cấy dịch MP dương tính với hai loại vi khuẩn (VK) Acinetobacter Baumannii và Klebsiella Pneumoniae, mà năm 2017, WHO đã đưa vào danh sách các loại VK kháng KS nguy hiểm nhất. Sau hội chẩn, cuộc mổ (kéo dài hơn 3 giờ) cắt đoạn thực quản thủng, mở dạ dày ra da (đặt ống nuôi ăn dài ngày), tháo mủ và rửa khoang MP - một khâu chống nhiễm trùng - nhiễm độc lan toả nguy hiểm tính mạng. Sau mổ, phải hồi sức rất tích cực, dùng KS cực mạnh, phổ rộng, bao vây để diệt khuẩn toàn thân và kháng nấm, cách ly để hạn chế tối đa nhiễm trùng BV (đều những loại VK “siêu” kháng KS. Hiện mủ ở khoang MP đã hết, giảm sốt. Bé còn phải tiếp tục điều trị nhiễm trùng và chuẩn bị sẵn sàng cho cuộc mổ triệt để.
Có phải thảm họa mà A. Fleming dự báo đã đến?
Đến nay loài người đang sử dụng 11 nhóm KS, một số nhóm có nhiều phân nhóm, một số nhóm và phân nhóm có vài thế hệ, tức là con người đã có hàng trăm loại KS và vẫn không mệt mỏi nghiên cứu, điều chế những KS diệt khuẩn mạnh hơn. Tuy nhiên VK không dễ dàng “bó tay chịu trói” mà chống cự quyết liệt bằng cả chục “phương sách” khác nhau, đáng sợ nhất là tạo ra gene kháng KS. Đã xác định được hai gene kháng thuốc là MCR1 và NDM1. Năm 2010, ca tử vong đầu tiên trên thế giới do “siêu” VK kháng thuốc là một người đàn ông Bỉ, sau khi bị tai nạn giao thông ở Pakistan và phải nằm viện ở đây. Từ đó, rất nhiều nước xuất hiện VK kháng thuốc. Năm 2011, Hàn Quốc công bố tìm thấy VK có gene MCR1. Từ năm 2012, phát hiện 52 người ở bang Victoria, Australia nhiễm chủng VK Klebsiella Pneumoniae (gây viêm phổi, màng não, tiết niệu; nhiễm khuẩn máu, nhiễm trùng sơ sinh...) đã kháng phân nhóm KS mạnh nhất (Carbapenem) và 18 người tử vong vì VK này. Sau này, Australia thống kê tử vong do “siêu” VK này khoảng 50% những ca phát bệnh và được cho là “đưa về” từ những người nằm viện ở Hy Lạp hoặc Châu Á. Tháng 11.2015, Trung Quốc phát hiện VK mang gene kháng Colistin - KS mạnh nhất, “của để dành cuối cùng” khi VK kháng hết KS - ở lợn, gia cầm và người. Các nhà khoa học lo ngại vì đã biết VK có thể thu nhận, sao chép các gene kháng thuốc từ các VK khác, thậm chí khác loài.
Lo ngại đã đến, sau Trung Quốc, Đan Mạch, Anh, Hà Lan, Bồ Đào Nha, Pháp và Algieria chung phát hiện vào tháng 12.2015. Tháng 12.2015, chủng VK lậu HO41 (phát hiện năm 2013 ở một gái mại dâm người Nhật) kháng thuốc mạnh, lây lan nhanh, xuất hiện ở Leeds, Oldham, Macclesfield, Scunthorpe, London... (Anh). Trước đây, VK lậu dễ trị bằng hai KS kết hợp, thì nay một loại đã bị kháng, khiến giới BS lo ngại loại kia rồi sẽ mất tác dụng. Nhiều chuyên gia y tế cảnh báo căn bệnh này rất dễ phát tán toàn cầu nếu KS không còn hiệu quả. Tháng 5.2016, các nhà nghiên cứu Viện Walter Reed Army - cơ sở y sinh lớn nhất Bộ Quốc phòng Mỹ, công bố: Người Mỹ (phụ nữ) đầu tiên, ở tiểu bang Pennsylvania, có trong nước tiểu loại VK kháng mọi KS, cả những thuốc dự phòng khi VK kháng hết các KS khác, mà thế giới hiện có. Ngày 27.6.2016, Mỹ thông báo ca thứ 2 nhiễm “siêu” VK kháng mọi KS, kể cả Colistin, khi phát hiện VK E.Coli có gene MCR-1, ở một bệnh nhân người New York! Liệu đây có phải khởi đầu “sự kết thúc đen tối” cho thời đại thuốc KS?
Gần đây, đang lây lan rất nhanh loại VK mang gene NDM-1, kháng lại cả phân nhóm Carbapenem - một trong những thuốc “để dành” khi VK kháng đa thuốc. Khởi đầu, các chủng VK này chỉ thấy ở Ấn Độ, đến nay đã phát hiện ở Anh, Mỹ, Nhật Bản... Việt Nam cũng phát hiện một số VK đường ruột mang gene NDM-1. Như vậy, không chỉ có một loại “siêu” VK kháng thuốc. Theo Trung tâm phòng chống bệnh Châu Âu (ECDC), hàng năm lục địa già có trên 25.000 người chết vì nhiễm khuẩn kháng đa thuốc. Ở Mỹ, VK kháng KS gây bệnh cho ít nhất 2 triệu người và 23.000 người tử vong/năm. Theo báo cáo của WHO, từ giữa năm 2014 đến nay, đã có hơn 1 triệu người tử vong do nhiễm “siêu” VK kháng KS. Đến cả Mycoplasma Genitalium, loại VK gây viêm niệu đạo, viêm cổ tử cung và vùng chậu (ít nguy hiểm) cũng được dự báo trong 5 năm nữa sẽ trở thành “siêu” khuẩn đe dọa khả năng sinh sản của con người.
Tất cả do con người
Mỗi năm, ở Mỹ, có tới 30% (khoảng 47 triệu) đơn thuốc kê KS không cần thiết; ở Indonesia, con số này là 50%; ở Canada, hơn 50%/25 triệu đơn KS. Theo nhiều thống kê thế giới, khoảng 40 - 75% dùng KS không hợp lý. WHO tổng kết: Hiện nay, hầu hết các chủng VK nguy hiểm, gây bệnh nặng đều kháng thuốc; khoảng 60% các ca nhiễm trùng BV do VK kháng thuốc; các nhóm KS đều bị kháng; các KS mạnh đều bị kháng, trong khi mỗi ngày thế giới có hơn 1 triệu người phát bệnh do VK kháng thuốc. Theo Chương trình theo dõi kháng KS (ASTS) nước ta, từ năm 2006, gây nhiễm trùng BV (nhiễm khi nằm viện) là E.Coli, Trực khuẩn mủ xanh, Klebsiella, Acinetobacter (hiện chỉ lây nhiễm tại các khoa hồi sức tích cực, 80% gây bệnh là chủng A.Baumannii) và Tụ cầu vàng..., đến nay, có loại trong các VK này đã kháng KS đến 93%.
Kê đơn KS không cần thiết, không đúng bệnh, dùng KS không đủ liều lượng ngày và đợt, bao gồm cả thiếu hàm lượng KS trong từng viên thuốc chính là cách con người “tập” cho VK “quen” dần với KS, như tập đi cho trẻ!? Lần sau dùng lại KS đó tất chậm hoặc không khỏi. Sẽ không công bằng nếu không nói đến lượng KS khổng lồ cho chăn nuôi, bởi đây là một nguồn nguyên liệu vô cùng lớn để VK “tập nhiễm” KS. WHO ước tính 50% thuốc KS dùng cho động vật. Năm 2015, thế giới dùng khoảng 12.000 tấn KS cho chăn nuôi và dự kiến là 16.500 tấn năm 2021; 80% lượng KS ở Mỹ dùng cho động vật; hiện Trung Quốc là một trong những nước sản xuất và sử dụng Colistin nhiều nhất thế giới cho nông nghiệp. Giao thoa VK giữa người và động vật qua môi trường là đương nhiên, vì thế, gene MCR1 xuất hiện phổ biến ở E.Coli trong mẫu thịt heo và gà tươi lấy trong 30 chợ và 27 siêu thị tỉnh Quảng Châu, Trung Quốc năm 2011 - 2014, thì năm 2015 thấy gene này ở E.Coli và Phế cầu khuẩn 16 ca/1.322 bệnh nhân ở BV tỉnh Quảng Đông và Chiết Giang... WHO xếp Việt Nam vào nhóm nước KS bị kháng cao nhất thế giới, với 33% người mắc bệnh do nhiễm khuẩn kháng KS! Mua, bán KS như hàng xén (88% ở thành thị và 91% ở nông thôn bán KS không có đơn); ho, hắt hơi, sổ mũi, nhức đầu... cũng KS; dược tá học vài tháng “kê” đơn hoặc bệnh nhân tự kê đơn sau khi “hỏi BS google”; kê KS bao vây; kê theo tâm lý bệnh nhân để lấy tiếng (kê ngay loại mạnh mà thực chất kê loại nhẹ vẫn khỏi), nên có loại KS, hiện chúng ta dùng thế hệ 3 thì nhiều nước vẫn dùng thế hệ 1; quá nhiều KS cho chăn nuôi nên dư lượng KS trong thực phẩm cao... tất có hậu quả này, chưa kể độc, tác dụng phụ; giảm khả năng sinh tinh và gây quái thai do một số loại KS... Hậu họa nhãn tiền của sự vô lối từ lâu là những năm gần đây thường xuyên có những ca thập tử nhất sinh do VK kháng những loại KS rất mạnh, thậm chí kháng tất cả các nhóm KS.
Tháng 11.2016, BV Q. Thủ Đức, TPHCM, cứu sống bệnh nhi 19 ngày tuổi, nhiễm VK kháng đa KS, cả Vancomycin - một KS rất mạnh, gây khó thở, co giật từng cơn, nhiễm khuẩn máu, viêm màng não, sốc nhiễm trùng. Tháng 12.2016, chị Nguyễn Hải H, 21 tuổi, ở Hà Nội, nhiễm trùng máu, suy đa tạng do “siêu” VK kháng thuốc, chết sau một tuần nhập BV Bạch Mai, viện phí khoảng 300 triệu đồng. Cháu Nguyễn Văn Linh, 12 tuổi ở Hà Nội, nhiễm Tụ cầu vàng (Staphylococus areus) gây suy hô hấp, tổn thương phổi, khớp và cơ, tụt huyết áp, nhiễm khuẩn máu, tràn khí và mủ màng phổi. Dùng Vancomycin (thế hệ thứ 2) không hiệu quả, phải chuyển Linezonid (thế hệ thứ 3) mới có tác dụng. Nằm viện hơn một tháng tốn hơn 400 triệu đồng... BV Nhi đồng Cần Thơ ghi nhận 5 trẻ dưới 5 tuổi bị tiêu chảy do E.Coli kháng thuốc, trong đó 2 ca tử vong...
Từ năm 1987, thế giới không có thêm một KS mới nào, nhưng vi khuẩn “lạ” thì năm nào cũng xuất hiện. Kháng KS còn nguy hiểm hơn rất nhiều dịch bệnh và hiện đáng được coi là đại dịch. Chống lại nó rất khó nhưng không lẽ “ngồi chờ chết”? Chúng ta đã “lập lại trật tự”, bán theo đơn các thuốc ngủ và an thần kinh, liệu có làm được với KS?