Tình cờ, đạo diễn Trần Minh Đại, người từng gắn bó với Điện ảnh khu Năm những năm chống Mỹ đọc được một bài báo của nhà văn Nguyễn Quang Sáng nói về bức thư kỳ lạ của một anh bộ đội ở vùng rừng Trà Mi, Quảng Nam gửi người vợ của mình ở hậu cứ huyện Đức Phổ, Quảng Ngãi nhưng lại lưu lạc tận bên Mỹ. Hành trình của bức thư từ Việt Nam sang Mỹ thời còn chiến tranh rồi lộn ngược trở về Việt Nam sau ngày hoà bình đã kéo theo bao nhiêu phỏng đoán của những người trực tiếp hoặc gián tiếp can dự vào bức thư ấy.
Cuộc “đoàn viên” của bức thư với chủ của nó sau hơn 22 năm (1967-1989) đã khiến tất cả những người trong cuộc vỡ oà. Đạo diễn Trần Minh Đại muốn nhà văn Nguyễn Quang Sáng, người phát hiện bức thư ấy bên Mỹ, dẫn dắt câu chuyện khá ly kỳ này trong bộ phim của ông. Thế là Nguyễn Quang Sáng lên đường ra Quảng Ngãi để làm công việc của một người “dẫn chuyện” cho bộ phim tài liệu nọ. Đó là vào mùa hè năm 2002.
Hành trình của bức thư
Tác giả bức thư là ông Trần Ngọc Giao, đại tá quân đội, hiện về hưu tại xã Phổ Văn, H.Đức Phổ, Quảng Ngãi. Trước khi đi tập kết năm 1954, ông Giao kịp để lại cho vợ mình là bà Huỳnh Thị Cúc một cậu con trai 2 tuổi, tên Trần Hoàng Triệu. Ông Giao hồi kết sớm và sống tại vùng căn cứ kháng chiến ở phía tây Quảng Nam.
Vào giữa những năm 60, bộ phận giao liên đã kết nối ông với người vợ vẫn đang trụ bám cùng ruộng vườn ở quê nhà Phổ Văn, Đức Phổ. Đầu năm 1967, ông Giao được giao liên đưa về Phổ Văn để gặp vợ.
Ông Giao nhớ lại: “Phổ Văn thuộc vùng “da báo”, tức là tối thì quân giải phóng về nhưng ban ngày là chính quyền Sài Gòn kiểm soát. Tôi bí mật về thăm vợ con và thật ngỡ ngàng khi thấy cháu Triệu sắp thành một thanh niên dù mới chỉ 15 tuổi. Tôi nghĩ, chỉ vài ba năm nữa, nếu chiến tranh vẫn còn, thế nào rồi cha con cũng hướng họng súng vào nhau vì ở vùng này thanh niên rất dễ bị bắt đi lính. Tôi quyết định nhanh, xin phép nhà tôi để được dẫn cháu lên rừng cùng với bố. Thế là Triệu từ biệt mẹ rồi lên đường theo bố”.
Hai cha con phải mất cả tuần mới trở lại vùng rừng Trà Mi. Ông Giao hứa với bà Cúc là khi “lên tới nơi” thì sẽ viết thư về báo tin ngay. Ông đã thực hiện lời hứa với vợ, song bức thư ấy không đến được tay bà Cúc trong quãng thời gian sau đó mà phải mất 22 năm sau, bà Cúc mới đọc được nội dung lá thư thất lạc tận bên Mỹ được nhà văn Nguyễn Quang Sáng mang về và đăng lên báo.
“Tôi cứ yên tâm là vợ tôi đã biết được thông tin hai cha con đã đến vùng căn cứ kháng chiến tây Quảng Nam chỉ sau một vài tuần. Thế nhưng, vợ tôi vì không nhận được tin tức gì nên cứ nghĩ có thể hai cha con tôi đã hy sinh trên đường trở lại căn cứ. Người giao liên nào đó đã mang lá thư ấy chuyển về địa chỉ cần nhận nhưng có lẽ anh/chị ấy đã hy sinh trên đường đi. Người lính Mỹ nào đó đã tìm thấy bức thư trong chiếc túi mà người giao liên nọ vừa ngã xuống chăng?
Thời chiến tranh, mỗi khi lính Mỹ tiếp cận với một chiến sĩ nào đó của ta bị tử thương, họ hay thu “chiến lợi phẩm” của đối phương. Lá thư ấy là một trong những “chiến lợi phẩm” đã được mang về tận nước Mỹ”- ông Giao lý giải vì sao bức thư lại không đến tay vợ mình cùng hành trình vạn dặm của nó để qua bên kia bờ Thái Bình Dương và có mặt tại một bảo tàng thuộc Đại học Massachusetts.
Cuối năm 1989, bấy giờ bang giao hai nước Việt-Mỹ vẫn chưa được bình thường hoá, 3 nhà văn Việt Nam, cũng là những cựu binh từng tham chiến, đã đặt chân lên đất Mỹ. Đó là các nhà văn Nguyễn Khải, Lê Lựu và Nguyễn Quang Sáng-những sứ giả đầu tiên có mặt tại đất nước của “cựu thù”, làm cầu nối cho việc “khép lại quá khứ”.
Sau khi tiếp xúc với các nhà văn cựu binh của Mỹ, nhà văn Nguyễn Quang Sáng có tham quan thư viện Trường Đại học Massachusetts. Đây là nơi lưu giữ nhiều hiện vật của quân đội Mỹ cũng như của bộ đội Việt Nam. Nhà văn vô cùng ngạc nhiên khi đọc bức thư với nét chữ rất đẹp được lồng trong khung kính cẩn thận. Thư của người chồng ở Trường Sơn gửi vợ ở vùng tạm chiếm.
Thư viết vào tháng 4.1967 - giai đoạn ác liệt nhất của cuộc chiến tranh nhưng không hề có một dòng nào nói về bom đạn hay gian khổ. Anh bộ đội chỉ kể về cậu con trai đã theo bố lên đến hậu cứ an toàn. Anh cũng không quên nói với vợ rằng, có thể cả anh và cậu con trai của họ sẽ ngã xuống trong cuộc chiến tranh này, song ngày thống nhất đất nước sẽ đến. Tác giả của bức thư là Trần Ngọc Giao, viết ở vùng rừng Trà Mi, Quảng Nam, gửi vợ là Huỳnh Thị Cúc ở Phổ Văn, Đức Phổ, Quảng Ngãi.