Ký ức một thời khẩn hoang
Xuân Hoà lâu nay vốn nổi danh là một vùng đất vườn nức tiếng không chỉ riêng ở huyện Kế Sách. Dưới triều vua Thiệu Trị, Xuân Hoà mới chỉ là 1 thôn thuộc tổng Định Khánh, huyện Vĩnh Định, phủ Ba Xuyên, tỉnh An Giang. Được chính thức gọi là làng Xuân Hoà từ ngày 5.1.1876, đổi thuộc hạt Sóc Trăng. Vào những năm 1990, chợ xã Xuân Hoà vô mùa ít nhất mỗi ngày tập trung khoảng hơn 100 ghe, xuồng lớn nhỏ. Hàng hoá chủ yếu là trái cây các loại mà nhà vườn chở ra. Ghe lớn lấy mối, cân sỉ rồi đổ hàng về các chợ đầu mối khác như Ngã Bảy, Ngã Năm, Trà Ôn, Cần Thơ… Chợ Xuân Hoà khi đó cũng có tiếng trong các chợ nổi mua bán trái cây ở miệt Hậu Giang.
Về Xuân Hoà hôm nay, hẳn không ít người sẽ bất ngờ khi được biết rằng vùng đất này ngày xưa vốn là vùng đất “nê địa” với những vạt rừng tràm, rừng chồi, lau-chấp mọc dày, thi thoảng mới có 1 dải đất giồng nhỏ. Những cư dân đầu tiên đến khai phá vùng đất này khi ấy vừa phải chiến đấu với muỗi mòng, rắn rít để khẩn hoang, vừa phải canh chừng thú dữ. Những câu chuyện ly kỳ thời mở đất, những chuyện xưa - tích cũ cứ như là huyền thoại vẫn còn in đậm trong tâm trí của những bậc cao niên ở xứ này.
Cụ Nguyễn Hùng Cường (86 tuổi) ở Hoà Phú hào hứng kể: “Bà nội tui kể rằng thời còn nhỏ thì nhà của ông cố là nhà sàn cất trên cọc tràm lớn. Ngoài hàng rào thì cửa nẻo đều làm song chắn để ngăn con nít leo xuống khi người lớn đi ruộng hòng ngăn cọp. Ông bà cố tui khi đó đi ruộng là phải cột bà nội lại ở trong nhà. Mà hồi xưa ở xứ này cất nhà sàn chỉ ước chừng chứ không dùng thước đo vì ông bà mình tin rằng nếu đo bằng thước thì “ông ba mươi” sẽ biết chiều cao để nhảy lên. Còn chuyện Bác vật Lang tới đây đào đồ cổ ở Giồng Đá thì lớp tụi tui còn biết, còn nhớ. Khi đó con rạch Giồng Đá còn nhỏ và cạn. Tàu Tây phải đậu ở ngoài đầu vàm Cái Cau và đi canô vô… Còn con rạch Giồng Đá hình thành là do voi đi mà phần xương của con voi chết hiện vẫn còn lưu giữ ở chùa Giồng Đá”.
Chùa Giồng Đá là tên người dân địa phương gọi Thiên Phước Cổ Tự, ngôi chùa cổ nằm bên con rạch Giồng Đá. Chùa được xây dựng trước năm 1880, khai sáng bởi Hoà thượng Thích Thiên Nhựt, đến nay đã trải qua 6 đời trụ trì. Ngôi chùa này từng là cơ sở của nhiều cơ quan thuộc khu 8, khu 9 trong 2 cuộc kháng chiến mà tấm Huân chương kháng chiến hạng Nhất do Chủ tịch nước trao tặng đã nói lên tất cả.
Dấu tích khảo cổ và “kho tàng” thời khẩn hoang
Trụ trì Thiên Phước Cổ Tự hiện nay là Hoà thượng Thích Trí Phát. Ông dẫn chúng tôi ra địa điểm mà vào những năm 30 của thế kỷ trước bác vật Lưu Văn Lang và đoàn khảo sát của Viện Viễn Đông Bác Cổ đã khai quật ở đây. Cho đến bây giờ, chúng tôi vẫn chưa tìm được tài liệu nào mô tả chi tiết về chuyến khảo cổ này nhưng theo lời kể của các bậc cao niên ở đây mà Hoà thượng Thích Trí Phát ghi chép lại thì 2 hiện vật quý giá nhất mà họ đã mang đi là 1 bàn tay Phật tạc bằng đá tím và 1 chiếc búa được đúc bằng vàng hoặc bằng đồng?
Ở ngay địa điểm hố khai quật này, Hoà thượng Thích Trí Phát dự định nếu sau này có dịp, sẽ dựng ở đây 1 nhà thuỷ tạ làm điểm trưng bày những hiện vật xưa, quý hiếm, minh chứng cho 1 thời mở đất gian khó của cha ông thuở mới đến khẩn hoang, lập làng mà nhà chùa còn giữ được.
Chúng tôi càng tin tưởng hơn khi Hoà Thượng Trí Phát hé lộ đôi chút về “kho tàng” mà ông đang lưu giữ. Đó là những mảnh xương cọp, gạc nai, xương voi và 2 nồi đất cổ. Những mảnh của bộ xương voi còn giữ lại được hơn 20 đốt gồm xương sống, xương ống, xương bẹ… do đám trẻ nít ở đây nhặt được và đem đến vào 1 đợt nạo vét rạch Giồng Đá trong những năm 80 - 90. Mảnh gạc nai vẫn còn nguyên dáng và có vẻ như đã hoá thạch? Còn 1 đốt xương mà Hoà Thượng Trí Phát tin chắc là xương ống trước của “tay cọp”…
Ông kể về “cái duyên” với đoạn xương này trong tâm thế thật hứng khởi: Trong lúc làm cỏ trong khuôn viên thầy gặp 1 bụi cỏ khá lớn mà rễ ăn khá sâu. Khi đào rễ bụi cỏ thì đụng phải 1 khúc đen đen giống như khúc cây nhưng không phải. Nghi ngờ nên thầy mang nó xuống mé rạch rửa. Càng rửa càng thấy lạ, càng khẳng định nó là 1 khúc xương. Đem vô cất và phải mất 1 thời gian dài nghiên cứu thì mới ngộ ra được đây là 1 khúc xương cọp bởi đặc thù của 2 lỗ thông nhau ở khớp. Một chỉ dấu phải có trong bộ xương ống “tay cọp” mà những người nấu cao hổ đúc kết.
“Thuở trước ở xứ này có nai, có cọp, có voi càng có căn cứ hơn vì chính ông nội của thầy từng kể rằng: Hồi những năm 30, cứ vào tháng tháng 8, tháng 9 âm lịch là vạn săn ở vùng Mang Cá, Phụng Hiệp thường mở đợt săn nai… lúc này người dân ở vùng này vẫn còn đón bắt được những con nai chạy dạt ra tới đây. Thầy cũng đã đọc được tài liệu nói rằng những năm 20 - 30 của thế kỷ trước, vùng Phụng Hiệp, Ngã Bảy còn là cánh đồng đầy lau sậy với voi đi hàng đàn”, Hòa thượng giải thích thêm.
Ông còn cho chúng tôi chiêm ngưỡng 2 nồi đất rất xưa cũng được lấy lên từ rạch Giồng Đá. Một chiếc đã mẻ 1 phần ở vành miệng có nhiều mảng đã đen sạm, một chiếc còn nguyên màu trắng.
Ngoài những mảnh xương voi, xương cọp, gạc nai cùng 2 hiện vật gốm, Thiên Phước cổ tự vẫn còn khá nhiều hiện vật khác mà Hoà Thượng Thích Trí Phát đã bỏ công sưu tầm là những bộ vòng gặt đủ kiểu, các kiểu dao phát cỏ, lưỡi cày... Tin rằng chỉ trong thời gian gần đây thôi, ước nguyện giản dị nhưng cũng rất thiết thực của ông là lập 1 chỗ để lưu giữ những hiện vật của một thời khẩn hoang, mở đất ở thôn Xuân Hoà và vùng phụ cận sẽ trở thành hiện thực.