Cũng như nhiều dân tộc có cùng phương thức canh tác lúa nước, người Thái Đen Mường Lò dùng trâu làm sức kéo để khai vỡ đất hoang, cày bừa... Vì thế, con trâu đã gắn liền với nhiều mặt của đời sống sinh hoạt và tâm linh của người Thái Đen Mường Lò.

Trong các đám ma đưa tiễn hồn người quá cố về mường trời, trâu là lễ vật không chỉ mang ý nghĩa vật chất đơn thuần mà còn là tư liệu sản xuất cho hồn người có điều kiện sống tiếp ở một thế giới khác. Ngày nay, dưới chân dòng thác “Nậm tốc tát” - tức thác nước rơi - thuộc xã Thạch Lương, huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái vẫn còn bãi đá thiêng gọi là “Đông Quái Hà” tức là rừng trâu chết. Tương truyền đó là phần xác của những con trâu dùng làm vật tế trong các đám ma của người Thái Đen hóa thành, còn phần hồn đã cùng chủ lên mường trời...

Trên nóc nhà người Thái Đen có biểu tượng khau cút là hình hai thanh gỗ đóng chéo nhau hình chữ X mà một trong những ý nghĩa chính là cặp sừng trâu cách điệu. Con trâu đồng hành với người Thái Mường Lò từ thế giới này sang thế giới khác.

Lễ hội cúng vía trâu (hay còn gọi Tám Khuôn Quái) là một tục lệ đã có từ lâu đời và được các thế hệ người Thái Đen duy trì đến ngày nay. Lễ cúng được tổ chức vào sáng sớm ngày 14.7 âm lịch - “Xíp xí”(theo lịch Thái cổ là ngày 14 tháng Giêng). Là Tết rất quan trọng của người Thái Đen.

Để chuẩn bị buổi lễ, sáng sớm trẻ em đưa trâu đi tắm sạch sẽ, người nhà chuẩn bị một mâm lễ vật gồm có: Một con gà nhỏ luộc chín, một bát cơm, một bát gạo, một đĩa muối, nến, hương, có bao nhiêu trâu thì rót bấy nhiêu chén rượu. Nhà có điều kiện mời bà mo – “một nhính”, còn lại do chủ nhà tự tổ chức.

Bà mo khấn rằng: “Trời làm nên con trâu/Trâu cái đen đến trước/Trâu cái trắng đến sau/Trâu mộng trâu đực đen/Trâu quế, trâu cái trắng”. Lời khấn chân thành mộc mạc, nhưng mang một ý nghĩa sâu xa: Kiếp trâu vất vả là do trời sinh, mong trâu có sự thông cảm với người.

Tiếp theo kể về nỗi vất vả của trâu: “Mưa rơi mày xuống cày ruộng mạ/Sấm sét mày xuống bừa ruộng sâu”. Người luôn yêu quý trâu. Song có lúc do sức ép của mùa vụ, của cuộc sống, người đối xử với trâu không được như ý.

Bản chất con người vốn lương thiện, cảm thông cho nỗi vất vả của trâu đã bầu bạn, nên khi biết “làm trái ý trâu nhiều lắm” đã rất hối hận: “Bởi vậy mới mang con gà to đến mổ/Đem con gà lớn đến để đền ơn/Sai ý trâu có gà to đến hầu/Trái ý trâu có gà lớn đến báo đáp/Mời vía của trâu/Mời trâu ăn nhé/ Rượu cái ăn rất ngọt/Rượu nấu uống rất ngon/Ăn cơm ruộng thơm dẻo trắng nõn/Ăn cơm gạo sạch sẽ trắng ngần”...

Khấn xong, bà mo đổ rượu, xoa muối vào mồm trâu, rồi bón cơm, thịt gà, cỏ non cho trâu cái trước rồi mới bón cho các con trâu khác. Lúc này, mỗi người đều bón cho trâu cỏ, cơm, gà, vỗ về trâu, trẻ em trèo lên lưng trâu vuốt ve âu yếm. Người lớn gói xôi, thịt gà để trẻ em mang trâu ra đồng chăn. Mọi người lên nhà làm lễ cúng tổ tiên, ăn uống vui vẻ và đi chơi thăm thú họ hàng, bè bạn.

Trong ngày lễ này, bao giờ bà con cũng làm một loại bánh gọi là: “Pảnh xíp xí”, mô phỏng linh vật của trâu, với ngụ ý mong cho trâu sinh đẻ được nhiều và khỏe mạnh. Ngày hôm sau, ở những nơi không có bãi chăn thả, mọi người mang trâu đi gửi trên các bản người Mông, Dao. Khi trẻ con mang trâu lên bãi chăn thả, chúng chọn một bãi cỏ rộng, sạch, mang thức ăn ra, cùng vui.

Lễ cúng vía trâu của người Thái Đen Mường Lò mang đậm dấu ấn văn hóa của một nền văn minh lúa nước đậm đà bản sắc dân tộc. Người Thái có câu: “Thóc lúa đặt ngôi trên”. Lễ cúng vía trâu vào ngày Tết “Xíp xí” không chỉ coi trọng công sức của trâu đã vất vả nhọc nhằn giúp người có được thực phẩm quý hơn cả vàng bạc, mà còn có ý nghĩa tôn vinh công sức lao động nói chung, chuyên chở những ý nghĩa nhân sinh cao đẹp.