Dư luận đang nóng với thông tin hàng loạt quan chức cấp cao gồm ông Chu Ngọc Anh – Chủ tịch UBND TP Hà Nội - nguyên Bộ trưởng Bộ KHCN, ông Nguyễn Thanh Long - Bộ trưởng Bộ Y tế và nhiều quan chức khác bị Ủy ban Kiểm tra Trung ương đề nghị xem xét kỷ luật vì có vi phạm liên quan vụ kit test của Công ty Việt Á. Đến nay, vụ án này có nhiều người vi phạm, sai phạm liên quan là quan chức cao cấp, sĩ quan cao cấp, nhà khoa học và hàng loạt quan chức ngành y tế địa phương.
Có nhiều nguyên nhân dẫn tới vụ đại án này, nhưng có một nguyên nhân cơ bản là thiếu tinh thần, tư duy phản biện, thiếu sự hoài nghi khoa học và sự tỉnh táo cần thiết của những người có trách nhiệm.
Yêu cầu quan trọng nhất của một đề tài, sản phẩm khoa học là tính mới và tính hiệu quả, bao gồm giá thành cạnh tranh. Tại thời điểm triển khai đề tài khoa học sản xuất kit test COVID-19, phải tìm hiểu sản phẩm ấy đã có trên thị trường hay chưa; nếu đã có thì cần cân nhắc tính toán giữa tự sản xuất và nhập khẩu, bên nào có lợi hơn; nếu chưa có thì sẽ được chế tạo trên cơ sở, nguyên tắc nào, trong thời gian bao lâu, bởi ai, chi phí bao nhiêu, phương án nào tối ưu...
Một sản phẩm liên quan đến hàng triệu người thì vấn đề giá cả có tính chất quyết định, phải đặt ra yêu cầu giảm giá thành đến mức thấp nhất có thể, để tạo thuận lợi tối đa cho người dân cũng như giảm áp lực cho ngân sách trong thời điểm dịch bệnh.
Điều đáng nói là quy trình triển khai đề tài sản xuất kit test được xử lý nhanh chóng, thông qua một cách dễ dàng với sự tin cậy tuyệt đối từ các cơ quan chức năng. Ngay cả khi đối tác là Giám đốc Công ty Việt Á đã bị khởi tố, bắt giam, Chủ nhiệm đề tài là thượng tá, PGS Hồ Anh Sơn - Học viện Quân y vẫn khẳng định phía Học viện Quân y không liên quan đến sai phạm “thổi giá”.
Sự hoài nghi, khắt khe, phản biện nghiêm túc sẽ tạo ra những “hàng rào kĩ thuật” có tác dụng ngăn chặn những hiện tượng gian dối, phản khoa học, trái pháp luật, phản cảm, không để cho chúng dễ dàng lan truyền rộng rãi trong cộng đồng gây tác hại. Nếu như “hàng rào kĩ thuật” này đủ mạnh, sẽ ngăn chặn được vụ đại án mà hậu quả của nó không thể đong đếm hết được, cũng như nhiều hiện tượng sai phạm nghiêm trọng khác.
Thiếu tư duy phản biện, thiếu tỉnh táo nên hiện tượng lừa đảo tràn lan khắp nơi, với những kịch bản đơn giản, lặp đi lặp lại nhưng vẫn lừa được rất nhiều người. Thiếu vắng tư duy phản biện cũng sẽ dẫn tới chủ nghĩa hình thức và lãng phí, tụt hậu.
Xử lý sai phạm là điều phải làm, nên làm và tốt., nhưng sẽ tốt hơn rất nhiều nếu phát hiện, ngăn chặn sớm để sai phạm không xảy ra. Do đó, cần có các giải pháp tăng cường “hàng rào kĩ thuật”, nâng cao tư duy phản biện của xã hội, đặc biệt là của các nhà lập pháp, cán bộ, công chức và giới trẻ.